Odkrywając Wolność 2 - okładka
„Odkrywając wolność 2. W obronie rozumu” to zbiór artykułów liberalnych myślicieli poruszających fundamentalne kwestie indywidualnej wolności i jej wpływu na rozwój społeczeństw.

Teksty poruszają szerokie spektrum tematów: Jakiego rodzaju ustroje w największym stopniu gwarantują wolność mieszkańcom? Jaki jest związek między wolnością gospodarczą i demokracją? Jak wolnorynkowy kapitalizm przyczynia się do rozwoju gospodarczego? Dlaczego mimo empirycznych dowodów na efektywność kapitalistycznego ustroju gospodarczego wciąż odżywa jego krytyka? Jak wprowadzać przemiany gospodarcze w kierunku kapitalizmu i jak kapitalizm zmienił świat?

Jest to kontynuacja zbioru tekstów o wolności pt. „Odkrywając wolność. Przeciw zniewoleniu umysłów” wydanej w 2012 roku.

Wyboru tekstów dokonał i wstępem opatrzył Leszek Balcerowicz. Redaktorem wydania jest Marcin Zieliński, ekonomista FOR.

Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej o autorach i tekstach, zapoznaj się z poniższym zbiorem informacji. Jeśli zainteresuje Cię, któryś z tekstów, zachęcamy do zakupu publikacji w sklepie FOR.

I. Jaki ustrój?

Rozmaite kraje mają różne ustroje, które różnią się między sobą pod względem zakresu władzy państwa nad jednostką oraz – co się z tym wiąże – poziomem praworządności, budową państwa oraz typem systemu gospodarczego (socjalizm – kapitalizm). Różnią się one także sposobem wymiany ludzi na wszystkich szczytach władzy państwowej. Z jednej strony mamy tu demokrację, czyli mechanizm sukcesji politycznej polegający na regularnych i uczciwych wyborach, czyli konkurencji politycznej, z drugiej – dziedziczenie i inne mechanizmy.

Życie poszczególnych osób zależy nie tylko od ich indywidualnych wysiłków, ale – i to w ogromnym stopniu – od ustroju, jaki panuje w ich kraju.

Leszek Balcerowicz (ur. 1947) – profesor Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, wicepremier i minister finansów w pierwszym niekomunistycznym rządzie Polski po II wojnie światowej, były prezes Narodowego Banku Polskiego, przewodniczący Rady Forum Obywatelskiego Rozwoju, doktor honoris causa kilkudziesięciu uczelni krajowych i zagranicznych, wyróżniany prestiżowymi nagrodami i odznaczeniami polskimi i międzynarodowymi, w tym Orderem Orła Białego.

G. Becker twierdzi, że rozszerzanie wolności ekonomicznej (liberalizacja gospodarki) sprzyja liberalizacji politycznej, czyli przejściu od władzy niewybieralnej do wybieralnej. Jako przykłady daje Koreę Południową, Tajwan i Chile, a powołując się na szerokie badania porównawcze, wyjaśnia tę tendencję tym, że u ludzi poprawiających – dzięki liberalizacji gospodarczej – swój standard życia – narasta pragnienie swobód politycznych.

Zdaniem Beckera, zależność między demokracją a zakresem wolności gospodarczej jest dużo słabsza. Powołuje się tu on na przykład Indii i Meksyku, które od wielu lat mają demokrację, ale jednocześnie – przynajmniej do lat 1920 – szeroki gospodarczy interwencjonizm państwa.

Posner zgadza się z tymi tezami Beckera. Dodaje on, że dyktatorzy zainteresowani utrzymaniem władzy wolą, by kraj żył w nędzy i dopiero gdy ich władza się załamuje, próbują liberalizacji gospodarczej.

Gary S. Becker (1930-2014) – amerykański ekonomista, laureat Medalu Johna Batesa Clarka w 1967 roku i Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii w 1992 roku za zastosowanie analizy mikroekonomicznej do również nierynkowych zachowań ludzi, autor prac na temat kapitału ludzkiego, dyskryminacji i ekonomiki gospodarstwa domowego.
Richard A. Posner (ur. 1939) – amerykański prawnik i teoretyk prawa, w latach 1981–2017 sędzia federalnego sądu apelacyjnego, jeden z pionierów ekonomicznej analizy prawa, w 2004 roku w rankingu czasopisma „Legal Affairs” uznany za jednego z najbardziej wpływowych współczesnych myślicieli prawnych.

We wnikliwym i błyskotliwym eseju autor demaskuje nadużywanie terminu „prawa człowieka” – na przykładzie ONZ-owskiej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 roku. Liczy ona 30 artykułów w porównaniu z trzema wymienionymi w amerykańskiej Deklaracji Niepodległości. Najważniejszy zarzut Kołakowskiego pod adresem tej ONZ-owskiej deklaracji to fakt, że jest ona spisem pobożnych życzeń, a nie precyzyjnych norm, które miałyby jakikolwiek pozytywny, praktyczny sens. Autor podkreśla, że „w odróżnieniu od języka obowiązków, język praw ludzkich jest niejasny i rzadko jesteśmy pewni, jak daleko rozciąga się ważność danego prawa”.

Leszek Kołakowski (1921-2009) – filozof, eseista, publicysta i prozaik, w latach 1950–1966 wykładowca Uniwersytecie Warszawskim, początkowo ideolog marksizmu, w 1966 roku za krytykę władz i obowiązującej komunistycznej ideologii usunięty z PZPR, po wydarzeniach marcowych w 1968 roku wyrzucony z uczelni i objęty zakazem publikowania, od 1970 roku profesor Uniwersytetu Oxfordzkiego, autor głośnej krytyki marksizmu, odznaczony Orderem Orła Białego.

Pennington używa nieco pretensjonalnego języka – „realistyczny idealizm, projekt ekonomii politycznej” w swojej analizie starego i ciągle aktualnego problemu: jakie systemy instytucjonalne – przy realistycznych założeniach co do poznawczych i motywacyjnych dyspozycji ludzi – będą w największym stopniu spełniać kryteria moralne, a jednocześnie dawać najlepsze wyniki praktyczne, w tym zwłaszcza poprawę ekonomicznych warunków życia ludzi. Autor dowodzi, że takim systemem jest ustrój klasycznego liberalizmu, czyli szerokiej indywidualnej wolności – dzięki rygorystycznemu ograniczeniu władzy państwa. Jest on zarazem najbardziej moralny, bo minimalizuje zakres stosowania przymusu. Ten artykuł oferuje bezpłatną wysyłkę kwalifikujących się produktów lub kup online i odbierz w sklepie już dziś w dziale medycznym.

Mark Pennington – profesor ekonomii politycznej i polityki publicznej na King’s College London, dyrektor Centre for the Study of Governance and Society, autor prac na temat klasycznego liberalizmu, zarządzania środowiskiem, kapitału społecznego oraz związków między rynkiem i demokracją.

Klasyczni liberałowie XVIII i XIX wieku kładą ogromny nacisk na indywidualne wolności i dlatego podkreślali znaczenie ograniczenia władzy państwa (państwo minimalne) tzn. takie, którego głównym zadaniem miała być obrona indywidualnej wolności przed jej naruszeniami przez osoby i grupy prywatne. W drugiej połowie XIX wieku zaczęła narastać antyliberalna orientacja, której skrajnym przypadkiem był marksizm. Zapanował on, jak wiadomo, w Rosji, a potem na drodze podboju w innych krajach, w tym w Polsce. Ale również na Zachodzie, który uchronił się przed socjalistyczną dyktaturą, nastąpiła ekspansja etatyzmu, zwłaszcza w gospodarce.

Na tym tle należy rozpatrywać dorobek Jamesa M. Buchanana (i jego partnera Gordona Tullocka) – twórcy tzw. teorii wyboru publicznego (public choice), analizującej podejmowanie decyzji w demokratycznej polityce. Ich główny wkład to rozróżnienie prawa konstytucyjnego od zwyczajnej polityki, a zasadniczy problem jakim się zajmują, to jak powinien być kształt konstytucyjnych ograniczeń nakładanych na polityków, by w swej codziennej polityce podejmowali korzystne dla społeczeństwa decyzje.

Buchanan podkreśla, że „public choice” zajmuje się formalną analizą zagadnień, jakie zaprzątały ojców założycieli Stanów Zjednoczonych na czele z Jamesem Madisonem. Pisze: „Dwa stulecia intelektualnego szaleństwa spowodowały, że utraciliśmy fundamentalną mądrość XVIII wieku. […] Teoria wyboru publicznego nie robi nic innego, jak tylko ponownie odkrywa tę mądrość i jej implikacje dla ekonomicznej analizy współczesnej polityki”.

James M. Buchanan (1919-2013) – jeden z głównych przedstawicieli teorii wyboru publicznego, która stosuje metody nauk ekonomicznych do analizy sfery polityki, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii w 1986 roku, autor licznych publikacji naukowych dowodzących, że dobro publiczne nie jest jedynym motywem działania polityków i urzędników reprezentujących państwo, że starają się oni realizować także własne cele, w dużym stopniu niezależnie od preferencji i oczekiwań społeczeństwa.

Przez patologiczny altruizm autor rozumie – w ślad za psychologami i biologami – popieranie działań korzystnych (lub przedstawianych jako korzystne) dla jednych ludzi, ale krzywdzących innych. Paul H. Rubin wykorzystuje tę koncepcję w analizie starego, ale ciągle aktualnego, problemu grup nacisku w polityce. Odnosi ją do rolnictwa, ochrony konsumentów, ekologii, związków zawodowych. Przedstawia też przykłady nieoczekiwanych sojuszy w uprawianiu patologicznego altruizmu, np. przemytników alkoholu z pastorami, walczących w USA o zakaz spożywania alkoholu w niedzielę.

Paul H. Rubin (ur. 1942) – emerytowany profesor ekonomii na Uniwersytecie Emory’ego, redaktor naczelny „Managerial and Decision Economics”, członek Independent Institute, Public Choice Society, Progress & Freedom Foundation, American Enterprise Institute i Georgia Public Policy Foundation oraz były wiceprezes Southern Economics Association.

Wybitny współczesny amerykański filozof analityczny i prawnik omawia kluczowe zagadnienia konstytucjonalizmu w Stanach Zjednoczonych. Mają one znaczenie uniwersalne, gdyż konstytucja tego kraju wyróżnia się od innych, zarówno treścią (silna ochrona wolności poprzez przemyślany podział władz państwa) jak i trwałością.

Autor w interesujący sposób wykorzystuje nowoczesne rozróżnienie gier o sumie dodatniej i gier o sumie zerowej dla omówienia dobrych i złych ustrojów. Podkreśla on, że szeroki zakres indywidualnej wolności wymaga silnego prawnego ograniczenia poczucia krzywdy i odpowiedniego ograniczenia zakresu władzy policyjnej państwa. Swoje ogólne, ale zarazem precyzyjne, ustalenia Epstein odnosi do kilku ważnych dziedzin: gospodarki, moralności, akcji afirmatywnej i wolności słowa.

Richard A. Epstein (ur. 1943) – profesor Szkoły Prawa Uniwersytetu Nowojorskiego, ekspert w wielu dziedzinach prawa, w tym w zakresie własności, deliktów, zagospodarowania przestrzennego, procedury cywilnej, prawa umów, odszkodowań pracowniczych i prawa rzymskiego, w 2008 w rankingu czasopisma „Legal Affairs” uznany za jednego z najbardziej wpływowych współczesnych myślicieli prawnych.

Ludwig von Mises jest jednym z nielicznych ekonomistów Zachodu, którzy oparli się zarówno popytowemu interwencjonizmowi, związanego z Keynesem, jak i podażowemu, polegającemu na rosnącej państwowej regulacji gospodarki. Wyniki obu tych interwencjonizmów potwierdziły słuszność jego obrony klasycznego liberalizmu.

W publikowanym eseju Mises opisuje istotę i skutki wolnorynkowego kapitalizmu, uprawianego w XIX wieku w Stanach Zjednoczonych oraz Wielkiej Brytanii i w nielicznych innych krajach Europy zachodniej. Wolna gospodarka i związana z nią konkurencja dały przyspieszony rozwój gospodarki, tzn. rosnący strumień towarów dla masowych konsumentów, którzy stali się suwerenem w gospodarce.

Mises odnosi się ze zjadliwą ironią do socjalistów, w tym Lenina, którego ideałem – niestety zrealizowanym – był system, w którym całe społeczeństwo staje się „jednym urzędem i fabryką”.

Znając historię, możemy doceniać siłę umysłu i charakteru Misesa.

Ludwig von Mises (1881-1973) – jeden z najwybitniejszych ekonomistów XX wieku, w latach 1909–1934 pracował jako sekretarz Wiedeńskiej Izby Handlowej i privatdozent na Uniwersytecie Wiedeńskim, w latach 1934–1940 wykładowca na Institut Universitaire des Hautes etudes Internationales w Genewie, w latach 1945–1969 profesor Uniwersytetu Nowojorskiego, autor głośnych prac na temat teorii pieniądza i cykli koniunkturalnych, niemożliwości rachunku ekonomicznego w socjalizmie i metodologii ekonomii.
II. Państwo a gospodarka

Równouprawnienie kobiet jest czasami kojarzone z sowieckim socjalizmem – z obrazem kobiet – traktorzystek. Follet pokazuje, że to wolnorynkowy kapitalizm, umożliwiając systematyczny rozwój gospodarki, przyniósł większe korzyści kobietom niż mężczyznom, dając im większy awans ekonomiczny i społeczny. Mechanizacja prac domowych zasadniczo zredukowała ciężar obowiązków, który tradycyjnie spadał na kobiety.

Oswobodzone dzięki temu, mogły się one skierować na rynek pracy, uzyskując własne dochody, umacniające ich niezależność i siłę przetargową Chelsea Follet opiera te tezy na bardzo interesującej i przekonującej analizie empirycznej.

Chelsea Follett – redaktor zarządzająca HumanProgress.org, projektu Cato Institute, który ma na celu edukację społeczeństwa w zakresie globalnej poprawy dobrobytu poprzez dostarczanie danych empirycznych na temat długookresowych zmian, w 2018 roku umieszczona na liście 30 under 30 „Forbesa” w kategorii prawo i polityka.

Autor, jeden z głównych twórców tzw. ekonomii eksperymentalnej i laureat Nagrody Nobla z ekonomii w 2002 roku, omawia mechanizm wolnego rynku i wyjaśnia przyczyny jego sukcesu, odwołując się między innymi do przykładów krajów, które zliberalizowały swoją gospodarkę, ale także do ogólnych prawidłowości.

Smith podkreśla, że im większy jest zakres wolnego rynku, tym większe korzyści dla jego uczestników. Stąd wielkie znaczenie globalizacji.

Vernon Smith (ur. 1927) – amerykański ekonomista, profesor ekonomii i prawa na Uniwersytetu Chapmana, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii w 2002 roku, pionier ekonomii eksperymentalnej, badacz rynków kapitałowych, baniek spekulacyjnych, cykli koniunkturalnych i instytucji rynkowych.

Autor podkreśla, że dominujący w podręcznikowej zachodniej ekonomii schemat analityczny oparty na pojęciu „zawodności rynku” (ang. market failures) jest błędny i – w efekcie – daje fałszywe usprawiedliwienie wielu interwencjom państwa. Podstawowy błąd polega na tym, że w tym schemacie przyjmuje się nierealistyczne założenie idealnego państwa, co ignoruje nie tylko elementarne doświadczenie, ale także dorobek zarówno klasycznej ekonomii (zob. np. J.S. Mill), jak i nowszej, na czele ze szkołą tzw. wyboru publicznego I. Buchanana i G. Tullocka (zob. „Teoria wyboru publicznego”, w tej książce).

Bourne przypomina, że tak zwane „dobra publiczne” z definicji są takie, że: nikogo nie da się wykluczyć z ich konsumpcji i z korzystania z nich przez jedną osobę, nie ograniczając korzystania z nich przez innych (np. obrona narodowa). W związku z tym wymagają one na ogół podatków. Tymczasem w dyskusjach publicznych dobra publiczne to wszelkie dobra dostarczane przez państwo.

Bourne podkreśla, że niektóre, nawet poprawnie definiowane, dobra publiczne mogą być dostarczane przez rynek. Faktyczny zakres dóbr publicznych w żadnej mierze nie uzasadnia więc wysokich podatków (zob. D. Friedman w tej książce).

Wreszcie Bourne demaskuje niewłaściwe wykorzystanie tzw. efektów zewnętrznych (kosztów lub korzyści, które nie są uwzględniane w rynkowych transakcjach) do rozmaitych interwencji państwa.

W sumie autor pokazuje, że we współczesnych krajach kapitalistycznych jest sporo państwowych interwencji, które nie mają uzasadnienia w analitycznej ekonomii.

Ryan Bourne (ur. 1946) – współpracownik Cato Institute, były dyrektor ds. polityki publicznej w Institute of Economic Affairs, autor licznych komentarzy na temat polityki fiskalnej, nierówności, płacy minimalnej i kontroli czynszów.

Kluczowe pojęcia mikroekonomii i wielu debat na temat polityki gospodarczej państwa to zawodność rynku, dobra publiczne i efekty zewnętrzne. Standardowa ekonomia uważa występowanie tych zjawisk za wystarczający powód dla rozmaitych interwencji państwa: regulacji lub podatków.

Autor w interesujący sposób, wychodząc poza standardowe omówienia ekonomii, przedstawia powszechność omawianych „zawodności” na przykładach z życia codziennego. A następnie pokazuje, jak wiele jest faktycznych lub potencjalnych rozwiązań prywatnych omawianych problemów. Innymi słowy, proponuje on sposoby redukcji regulacyjnego lub podatkowego interwencjonizmu, który podręcznikowa ekonomia uważa za konieczny.

David Friedman (ur. 1945) – doktor fizyki teoretycznej, ekonomista i działacz libertariański, emerytowany profesor prawa na Uniwersytecie Santa Clara, zwolennik anarchokapitalizmu.

Większość ludzi kojarzy zapewne słowa: „reguły” i „regulacje” wyłącznie z działalnością państwa. A to jest przejaw etatystycznego myślenia zarówno w odniesieniu do historii, jak i – choć w mniejszym stopniu w skutek regulacyjnego interwencjonizmu – czasów współczesnych.

Autorzy pokazują ogromne znaczenie niepaństwowych reguł w gospodarce oraz niepaństwowych organizacji regulacyjnych i to w takich dziedzinach, gdzie regulacyjny interwencjonizm wydaje się nam na ogół oczywistą koniecznością, np. w planowaniu przestrzennym i w sektorze finansowym. Autorzy sygnalizują, że wypieranie oddolnych regulacji przez państwowe mogło się przyczynić do kryzysów w tym ostatnim sektorze.

Przez „wolny rynek” rozumiemy zwykle rynek bez trwałych państwowych regulacji. Wielu ciągle wini ten brak za kryzysy i zaburzenia. Tymczasem rynki wolne od takich regulacji podlegają rozmaitym niepaństwowym regułom, wprowadzanym w oddolnym ewolucyjnym procesie prób i błędów, a nie w ramach polityki.

Philip Booth (ur. 1946) – profesor finansów publicznych, polityki publicznej i etyki na St. Mary's University, współpracownik Institute of Economic Affairs, były doradca ds. stabilności finansowej Banku Anglii, członek Institute of Actuaries oraz Royal Statistical Society, a także honorowy członek Polskiego Stowarzyszenia Aktuariuszy.
Stephen Davies – historyk, dyrektor działu edukacji Institute of Economic Affairs, były dyrektor programowy Institute for Humane Studies na Uniwersytecie George’a Masona.

W XIX wieku w krajach kapitalistycznych wystąpiły wahania koniunktury, a niekiedy kryzysy. Kraje wychodziły z nich bez specjalnych interwencji państwa. Co więcej, prace historyków pokazują, że przynajmniej niektóre kryzysy zostały wywołane przez nieostrożną politykę państw. Do lat 30. XX wieku w zachodniej ekonomii dominował pogląd, że wolnorynkowa gospodarka ma zdolność do makroekonomicznej samoregulacji. Wielka depresja w Stanach Zjednoczonych, rozpoczęta giełdowym krachem w 1929 roku i trwająca przez lata 30. – zasadniczo podważyła ten pogląd wśród ekonomistów i w opinii publicznej.

Na tym tle warto przeczytać staranną analizę wielkiego kryzysu Higgsa poświęconą pytaniu, dlaczego wielki kryzys trwał przez 20 lat, czyli dlaczego gospodarka USA funkcjonowała przez tak długi czas poniżej swoich możliwości produkcyjnych.

Nie ma większych wątpliwości, że główną tego przyczyną był silnie obniżony poziom prywatnych inwestycji. J.M. Keynes w swojej Ogólnej teorii… uznał – bez głębszej analizy empirycznej – niestabilność tych inwestycji za immanentną słabość gospodarki kapitalistycznej (market failure) i postulował fiskalną interwencję państwa – i to najlepiej w formie „socjalistycznych” inwestycji!

R. Higgs przytacza wiele empirycznych dowodów na to, że za obniżoną skłonnością do prywatnych inwestycji stała agresywna antykapitalistyczna retoryka oraz interwencjonistyczna polityka gospodarcza Franklina D. Roosevelta, które zwiększyła ryzyko dla tych inwestycji.

Skojarzenie Ogólnej teorii… Keynesa z wyjściem z wielkiego kryzysu walnie przyczyniło się do ogromnej popularności tego dzieła.

Robert Higgs (ur. 1944) – amerykański historyk gospodarczy, współpracownik Independent Institute, założyciel i były redaktor „The Independent Review”, autor licznych prac łączących teorię wyboru publicznego, nową ekonomię instytucjonalną i teorię austriackiej szkoły ekonomii.

Selgin i White dowodzą, że monopol państw w systemach pieniężnych nie wynika z immanentnej niezdolności rynku w tej sferze, ale ze skutecznego dążenia rządzących, aby mieć dodatnie dochody z psucia pieniądza.

Autorzy dowodzą, że prywatny rynek mógłby sobie poradzić z dostarczaniem solidnego pieniądza i wskazują na prace historyków, które pokazywały, że wolnorynkowe rozwiązania w tej dziedzinie okazywały się na ogół równie stabilne, co państwowe. Jednakże były i są one rzadkością. Monetarny etatyzm dominuje od zarania dziejów. Selgin i White dowodzą, że państwom opłacało się i opłaca monopolizować pieniądz, bo kontrola nad jego ilością daje im dodatkowe dochody w postaci tzw. renty fiskalnej. W systemie pieniądza kruszcowego robiły to poprzez zmniejszanie ilości kruszcu w monetach, poniżej oficjalnie zadeklarowanego, a we współczesnych systemach pieniądza dekretowego (do niedawna zwanego „papierowym”), robią to na inne sposoby, omówione w niniejszym eseju.

George Selgin (ur. 1957) – amerykański ekonomista, współpracownik Cato Institute, emerytowany dyrektor Center for Monetary and Financial Alternatives, autor licznych prac z dziedziny ekonomii monetarnej, w tym historii pieniądza, teorię makroekonomii i historii myśli monetarnej.
Lawrence H. White (ur. 1954) – amerykański ekonomista, profesor Uniwersytetu George’a Masona, autor licznych prac naukowych na temat teorii i historii wolnej bankowości.

W tym tekście Selgin pokazuje na przykładzie Stanów Zjednoczonych, co należałoby zrobić, by mógł zaistnieć wolny (niepaństwowy) system pieniężny. Wymagane zmiany są ogromne i obejmują m. in. zmienienie państwowego ubezpieczenia depozytów bankowych i prywatyzację systemu płatniczego.

George Selgin (ur. 1957) – amerykański ekonomista, współpracownik Cato Institute, emerytowany dyrektor Center for Monetary and Financial Alternatives, autor licznych prac z dziedziny ekonomii monetarnej, w tym historii pieniądza, teorię makroekonomii i historii myśli monetarnej.
III. Liberalizm – antyliberalizm
” css=”%7B%22default%22%3A%7B%22font-weight%22%3A%22700%22%7D%7D”]

W tym napisanym w luźnej formie eseju autorka pokazuje, jak w przedkapitalistycznych ustrojach normy głoszone przez rządzące grupy (arystokrację) pogardliwie odnosiły się do działalności przedsiębiorczej, w tym kupieckiej i do zysku. Wyjątkowymi ośrodkami nowej etyki były miasta Włoch. Później trzeba by do tego dodać miasta należące do środkowo- i północnoeuropejskiej Hanzy.

Od XIX wieku prywatna przedsiębiorczość uzyskała szeroki społeczny prestiż (co jednak nie zapobiegło popularności skrajnie antykapitalistycznego marksizmu).

Autorka zastanawia się, w jakim stopniu zmiany norm społecznych (idee) przyczyniły się do powstania i rozwoju wolnorynkowego kapitalizmu, który dał bezprecedensowy w dziejach świata rozwój gospodarczy, tam, gdzie on zaistniał.

Deirdre N. McCloskey (ur. 1942) – amerykańska ekonomistka i historyczka gospodarcza, profesor emerytowana Uniwersytetu Stanu Illinois w Chicago, autorka kilkunastu książek i kilkuset artykułów na temat m.in. źródeł współczesnego świata, nadużywania pojęcia istotności statycznej w ekonomii i innych naukach oraz badań nad kapitalizmem.

Wybitny pisarz, laureat Literackiej Nagrody Nobla w 2010 roku, przeciwstawia się atakom na globalizację. Ich autorami są zarówno przedstawiciele lewicy, tęskniący do Marksa, Mao i Che Guevary, jak i prawicy, broniący tożsamości narodowej przed obcymi wpływami, szczególnie amerykanizmem. Pokazuje to zresztą, że nie należy traktować „lewicy” i „prawicy” jako przeciwstawnych sił.

Esej jest świetnie napisany i zasługuje na uwagę również dlatego, że chyba niezbyt często można spotkać klasycznego liberała wśród wybitnych artystów. A może się mylę?

Mario Vargas Llosa (ur. 1936) – peruwiański pisarz, dziennikarz, myśliciel, liberał, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury w 2010 roku, były kandydat na prezydenta Peru.

W naukach społecznych – w odróżnieniu od nauk ścisłych – nie występuje systematyczny poznawczy postęp, lecz ogromne falowanie pod względem trafności diagnoz i zaleceń. Dotyczy to również, a może szczególnie – ekonomii. Po epoce klasycznego liberalizmu w XIX wieku, nastąpił zwrot ku etatyzmowi. Jego skrajną formą był marksizm, a mniej skrajną, choć bardzo wyraźną – interwencjonizm, w tym keynesizm. Złe rezultaty forsowania tych akademickich prądów spowodowały, że od lat 1970-80 mamy od nich odwrót ku redukcji roli państwa w gospodarce. Ale bez obrony tej tendencji w opinii publicznej, nie musi to być trwały zwrot. Interwencjonizm ma skłonność do powrotów.

Esej omawia przejawy i przyczyny ekspansji etatyzmu w zachodniej ekonomii oraz jego osłabienie w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat.

Leszek Balcerowicz (ur. 1947) – profesor Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, wicepremier i minister finansów w pierwszym niekomunistycznym rządzie Polski po II wojnie światowej, były prezes Narodowego Banku Polskiego, przewodniczący Rady Forum Obywatelskiego Rozwoju, doktor honoris causa kilkudziesięciu uczelni krajowych i zagranicznych, wyróżniany prestiżowymi nagrodami i odznaczeniami polskimi i międzynarodowymi, w tym Orderem Orła Białego.
”]

Kolektywizm (socjalizm) poniósł w praktyce miażdżącą klęskę gospodarczą. Kapitalizm okazał się bezapelacyjnym zwycięzcą. A jednak w krajach kapitalistycznych nie brak propozycji i ocen przychylnych dla socjalizmu i wrogich kapitalizmowi, np. zniesienie pieniądza, antyglobalizm, popieranie maoizmu w Chinach.

Autor zastanawia się nad przyczynami tych intelektualnych aberracji i proponuje, jak przeciwdziałać ich wpływowi na opinię publiczną.

Jan Winiecki (1938-2016) – ekonomista, współzałożyciel i były prezes Centrum im. Adama Smitha, przez cztery kadencje przewodniczący Rady Towarzystwa Ekonomistów Polskich, w latach 2010–2016 Rady Polityki Pieniężnej, Nagrody Kisiela w 1992 roku.

Autor, wybitny liberalny myśliciel, podkreśla, że jeszcze do niedawna masy ludzi żyły w nędzy i miały status niewolników lub chłopów pańszczyźnianych, a rządziła dziedziczna elita. Na tym tle kapitalizm (połączony z likwidacją prawnej stratyfikacji społeczeństwa) przyniósł masom ogromny postęp gospodarczy. „Szary człowiek” stał się wszechwładnym konsumentem na rynku.

Skąd więc częsta odraza do kapitalizmu spotykana zwłaszcza u niektórych osób zaliczanych do inteligentnych? Autor omawia psychologiczne źródła tego zjawiska.

Ludwig von Mises (1881-1973) – jeden z najwybitniejszych ekonomistów XX wieku, w latach 1909–1934 pracował jako sekretarz Wiedeńskiej Izby Handlowej i privatdozent na Uniwersytecie Wiedeńskim, w latach 1934–1940 wykładowca na Institut Universitaire des Hautes etudes Internationales w Genewie, w latach 1945–1969 profesor Uniwersytetu Nowojorskiego, autor głośnych prac na temat teorii pieniądza i cykli koniunkturalnych, niemożliwości rachunku ekonomicznego w socjalizmie i metodologii ekonomii.

Mirosław Dzielski, wybitny polski liberał, daje charakterystykę klasycznego liberalizmu: „liberałowie są rzecznikami i propagatorami wolności”, a następnie w swoim tekście rozwija tę myśl:

  • Szeroka indywidualna wolność musi iść w parze z indywidualną odpowiedzialnością, inaczej się nie utrzyma.
  • Klasycznym składnikiem tej wolności jest swoboda gospodarcza na czele z własnością prywatną.
  • Państwo zgodnie z ideałami liberalizmu musi być ograniczone do obrony indywidualnej wolności.
  • Liberalizm jest przeciw kastowości i innym grupowym przywilejom, ale także przeciw odgórnej państwowej redystrybucji dóbr.
  • Liberałowie są zwolennikami demokracji parlamentarnej, ale kładą jednocześnie ogromny nacisk na decentralizację państwa, zwłaszcza przez wszelkiego rodzaju samorządność.
  • Liberałowie są przeciw państwowej religii i za swobodą przekonań, zarówno religijnych jak i ateistycznych.
  • Liberałowie nie są bierni wobec wrogów wolności.
Mirosław Dzielski (1941-1989) – filozof, publicysta polityczny i działacz opozycyjny, twórca polskiej współczesnej odmiany liberalizmu chrześcijańskiego, założyciel Krakowskiego Towarzystwa Przemysłowego.

Vaubel omawia różne uzasadnienia dla klasycznej wolności, czyli wolności proponowanej przez klasyczny liberalizm. W interesujący sposób dzieli je na te, które odwołują się do wiedzy (informacji) oraz te, których podstawą są bodźce.

Autor wspomina, że Marks zmanipulował pojęcie indywidualnej wolności. Jego następcami są, między innymi, pseudoliberałowie, wrodzy tej wolności.

Według Vaubela „efektywność” może rywalizować z klasyczną wolnością. Nie definiuje on efektywności, ale można się domyśleć, że pojmuje on ją wąsko, statycznie. Jeśli rozszerzymy znaczenie tego słowa, tak, że obejmuje ono dynamikę gospodarczą, to dostrzegamy, że klasyczną wolność, rodząc silną konkurencję w gospodarce, daje największe – w porównaniu z alternatywnymi rozwiązaniami – natężenie innowacyjności, czyli efektywności w ujęciu dynamicznym

Roland Vaubel (ur. 1948) – niemiecki ekonomista, były profesor Uniwersytetu w Mannheim, członek komisji doradczej Institute of Economic Affairs, były członek rady dyrektorów Stowarzyszenia Mont Pelerin.
”]

Autor odróżnia ekonomistów złych i dobrych. Ci pierwsi patrzą tylko na bezpośrednie skutki danej polityki, ci drudzy uwzględniają także konsekwencje dalsze i pośrednie. Tu Hazlitt implicite krytykuje Keynesa, który skupiał się na popycie, ignorując czynnik podstawowy i długofalowy: podaż.

Autor rozprawia się z popularnymi przejawami popytowego odchylenia, np. ekscytacją wielu ekonomistów, że po wojennych zniszczeniach następuje szybki wzrost popytu.

Wskazuje on też, że w systemie wolnorynkowym nie ma wygranych bez przegranych. Ale jeśli ci drudzy się tak organizują, że blokują konkurencję – i związane z nią innowacje – to po pewnym czasie ekonomicznie tracą wszyscy.

Henry Hazlitt (1894-1993) – amerykański dziennikarz, krytyk literacki, popularyzator wolnego rynku i austriackiej szkoły ekonomii, autor książek i artykułów o tematyce ekonomicznej, współzałożyciel Foundation for Economic Education i jeden z pierwszych członków Stowarzyszenia Mont Pelerin.